Beethoven: Σονάτα υπό το Σεληνόφως 210 χρόνια

Ο μύθος λέει ότι η έμπνευση του Μπετόβεν να γράψει την Σονάτα υπό το σεληνόφως ήλθε όταν επισκέφθηκε μια λίμνη στην Ουγγαρία. Την έγραψε το 1801.

J.M.W. Turner: Σεληνόφως στην Λίμνη Λουκέρνη

Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι αυτό το έργο γράφτηκε από μια ιδιοφυία που αντιμετώπιζε την βεβαιότητα μιας προοδευτικής και μη αναστρέψιμης κώφωσης και που δεν είχε καταφέρει να εκμυστηρευθεί αυτή την τραγωδία του ούτε στους πιο κοντινούς του φίλους στη Βιέννη. Στην περίπτωση αυτής της τραγικής προέλευσης της σονάτας τα τρία ανόμοια μέρη ενσωματώνουν τις τρεις οξείες αντιδράσεις της τραγωδίας – θλίψη ( Adagio sostenuto), άρνηση ( Allegretto) και οργή(Presto agitato).

Όμως για την κατανόηση και την απόλαυση αυτής της ερμηνείας πρέπει να αποδιώξουμε την δεδομένη θεώρηση αυτής της σονάτας και να επανεξετάσουμε αυτούς τους εξωτερικούς παράγοντες που μας έχουν οδηγήσει να πιστεύουμε σαν σημαντικά εδραιωμένες αφετηρίες των αρχικών προθέσεων του συνθέτη, ιδιαίτερα στην εκτέλεση του πρώτου μέρους.

Η Σονάτα αφιερώθηκε στην κόμισα Giulietta Guicciardi. Αυτό αποδίδεται εσφαλμένα απ’ τον βιογράφο του Μπετόβεν, Άντον Σίντλερ να υπονοείται η κόμισσα σαν την μυστηριώδη «Αθάνατη Αγαπημένη» του συνθέτη μετά τον θάνατο του Μπετόβεν. Έπειτα, το προσωνύμιο “Moonlight” (Υπό το σεληνόφως), συνδέθηκε με την Σονάτα μερικά χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη και οφείλεται στον Γερμανό ποιητή Ludwig Rellstab (1799-1860). Αν και το γεγονός που συνδέει την υπόθεση της «Αθάνατης Αγαπημένης» με την κόμισα Guicciardi αποδείχτηκε εσφαλμένο, και η αφιέρωση της σονάτας σ’ αυτήν ήταν μάλλον τυχαία, το έγο παρέμεινε σταθερά συνδεδεμένο με τις ρομαντικές εικόνες του σεληνόφωτος.  Το 1832 ο ευφάνταστος μουσικοκριτικός Ludwig Rellstab σκέφτηκε ότι το κομμάτι αυτό του θύμιζε τις αντανακλάσεις της σελήνης στα νερά της Λίμνης Λουκέρνης στην Ελβετία. Έτσι έμεινε το όνομα, που όμως ευθύς εξ αρχής τον αποκρούει ο ενδόμυχος χαρακτήρας και η μουσική ιδιοσυστασία του έργου.

Αυτή η παραπλανητική εικόνα έχει ενισχυθεί σχεδόν παντού απ’ τον τρόπο που επέδρασε ο τρόπος παιξίματος του φημισμένου πιανίστα κι ερμηνευτή των Σονατών του Μπετόβεν, του Άρθουρ Σνάμπελ.

Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά το χειρόγραφο και το πιστό αντίγραφο της Σονάτας που έχουν οι εκδόσεις URTEXT  με εκείνο της έκδοσης με τις παρεμβάσεις του Σνάμπελ θα αντιληφθεί πόσο ο τίτλος ‘Υπό το Σεληνόφως’ έχει επηρεάσει γενεές πιανιστών που οι ρομαντικές εικόνες και οι αλλαγές του Σνάμπελ τους οδήγησαν να παίζουν το πρώτο μέρος τόσο αργά ώστε να γίνεται αδύνατη η αντίληψη του  alla breve ρυθμού(κομμένος, σύντομος) που έγραψε ο Μπετόβεν στην ρυθμική αγωγή του κομματιού. Αυτή η οδηγία απαιτεί ο ρυθμός να έχει την αίσθηση δύο κινήσεων ανά μέτρο κι όχι τεσσάρων.  Για να γίνει αυτό αντιληπτό στον ακροατή αυτές οι δυο κινήσεις πρέπει να είναι κάπως γοργές. Δεν είναι σύμπτωση που τα συνήθη χρονόμετρα δεν δίνουν λιγότερους κτύπους από 40 ανά λεπτό. Στην εποχή του Μπετόβεν, πιθανότατα δεν έδιναν λιγότερους από 50 κτύπους ανά λεπτό, κρίνοντας απ’ το μοντέλο του Maelzel του 1815 όπως παρουσιάζεται στο λεξικό The New Grove ( έκδ. Stanley Sadie 1980)

Είναι μια μουσική ψυχογραφία, που συγκινεί ως τα τρίσβαθα, χωρίς την ανάγκη να μας περισπάσει, όπως το σεληνόφως, με εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία, τη στιγμή που η ψυχή και το δράμα που την συγκλονίζει ειναι τα μόνα παντοδύναμα κίνητρα της μπετοβενικής έμπνευσης.

Όπως όλες οι σονάτες, η Σονάτα υπό το Σεληνόφως έχει τρία μέρη. Το πρώτο, στην μυστηριώδη τονικότητα της Ντο δίεσης ελάσσονας, είναι βέβαια το πιο δημοφιλές.

Αν και ο Μπετόβεν είχε κάποια μικρή εμμονή με την Ντο  ελάσσονα. Ένας εκπληκτικός αριθμός της σπουδαιότερης, δυναμικά σκοτεινής μουσικής του είναι σ’ αυτή την κλίμακα, κάτι που υπονοεί ότι ίσως είχε κάποια εδική σπουδαιότητα γι’ αυτόν. Παρ' όλα αυτά η συγκεκριμένη σονάτα έχει τονικότητα την Ντο δίεση ελάσσονα που είναι θρηνώδης μεν, αλλά υποκρύπτει και κάποια προσευχή προς το θείον. Ίσως ο Μπετόβεν προσευχόταν να ιαθεί απ' την επερχόμενη κώφωσή του, που δυστυχώς δεν απεφεύχθη.

H ασυνήθιστη αρμονική δομή είναι αυτή που οδήγησε τον Μπετόβεν να δώσει στον τίτλο της Σονάτας”Quasi una Fantasia”(σχεδόν μια φαντασία). H Fantasia  περιγράφει ένα κομμάτι μουσικής σε ελεύθερη φόρμα που ξεφεύγει απ’ την παραδοσιακή φόρμα της Σονάτας.

Ας το αποσαφηνίσουμε...τα τρια μέρη μιας κανονικής σονάτας έχουν διαφορετικές ταχύτητες:Γρήγορο, Αργό, Γρήγορο. Ο Μπετόβεν τα αναμιγνύει λίγο, δημιουργώντας την 14η σονάτα του, έργο 27 αρ. 2 σε :Αργό, λιγάκι Γρήγορο, Γρήγορο!! Του άρεσε να πειραματίζεται με τις παραδοσιακές φόρμες (όπως στις τελευταίες συμφωνίες του και στα τελευταία κουαρτέτα εγχόρδων).

Το πρώτο μέρος έχει παραμείνει ιδιαίτερα δημοφιλές δια μέσου των αιώνων. Τα ακροατήρια το λάτρεψαν ακόμη και στις μέρες του Μπετόβεν. Όπως πολλοί συνθέτες που αποφεύγουν την δημοσιότητα, ο Μπετόβεν ενοχλήθηκε και προβληματίσθηκε με την φήμη αυτού του κομματιού λέγοντας: «Σίγουρα έχω γράψει καλύτερα έργα».

Ιδού ένας μικρός οδηγός στα τρία μέρη της Σονάτας υπό το Σεληνόφως του Μπετόβεν...

1.Adagio sostenuto (αργό και συγκρατημένο). Το πένθιμο, θρηνώδες, βαθύ πρώτο μέρος είναι σίγουρα το πλέον γνωστό. Η δομή του είναι σχεδόν σαν μια συνοπτική σονάτα από μόνο του, αφού έχει μια μελωδία, την ανάπτυξη αυτής της μελωδίας και την επανέκθεσή της. Ο Μπερλιόζ έγραψε γι’ αυτό το μέρος ότι «είναι ένα από κείνα τα ποιήματα που η ανθρώπινη γλώσσα δεν ξέρει πώς να περιγράψει»

Η καθοδική γραμμή του μπάσου που χαρακτηρίζει την εισαγωγή είχε χρησιμοποιηθεί 100 χρόνια πριν απ’ τον Αλμπινόνι στο Adagio της Σονάτας του. Κι έτσι δανείστηκε το μπαρόκ σχήμα για ν’ αρχίσει την Σονάτα του ο Μπετόβεν. Αλλά αυτό που κέρδισε πραγματικά την καρδιά του κοινού ήταν το πολυρυθμικό ικετευτικό μοτίβο του κυρίου θέματος. Τόσο τα συνεχή τρίηχα όσο και ο πολυρυθμός ήταν αντιγραφή απ’ την παρτιτούρα του Μότσαρτ στο θέμα του θανάτου του Commendatore απ’ την όπερα Don Giovanni.

Παραθέτω τα βίντεο που ερμηνευτής είναι ο Wilhelm Kempff

Α' μέρος:

Wilhelm Kempff plays Beethoven's Moonlight Sonata mvt. 1

Το adagio και το finale της σονάτας εκφράζουν δυο αντίθετες ψυχογραφίες της θλίψης. Το πρώτο μέρος  είναι η εγκαρτέρηση μέσα στη σπαραγμένη μόνωση. Τις δυο αυτές ζοφερές σελίδες χωρίζει και γεφυρώνει συνάμα το allegretto. 

2.Allegreto (λιγάκι πιο γρήγορο). Αυτό το μέρος είναι πολύ μικρό και κάπως ήπιο. Όμως η διάθεση είναι πολύ ελαφριά κι αγνή, δημιουργώντας μια ωραία αντίθεση με τα άλλα μέρη. Ο Ούγγρος θεός του πιάνου Φραντς Λιστ το περιέγραψε όμορφα σαν «ένα λουλούδι ανάμεσα σε δυο αβύσσους».Δεν θα μπορούσε ποτέ κανείς να χαρακτηρίσει καλύτερα τις λίγες αυτές γραμμές, τις τόσο δροσερές κι ακτινοβόλες που σχηματίζουν ένα φωτεινό ανάγλυφο ανάμεσα στα δυο αβυσσαλέα  κομμάτια που το περιβάλλουν

Β' Μέρος:

Wilhelm Kempff plays Beethoven's Moonlight Sonata mvt. 2

3.Presto agitato (γρήγορο ταραγμένο). Όπως προτείνει ο ρυθμός αυτό το βιαστικό μέρος φλογίζει όλο το πιάνο. Είναι ο Μπετόβεν στην πιο δυναμική και  άγρια στιγμή του. Εδώ ακούγονται οι απεγνωσμένες διαμαρτυρίες μιας αδικημένης ύπαρξης που παλεύει με τη μοίρα.

Γ' Μέρος: 

Wilhelm Kempff plays Beethoven's Moonlight Sonata mvt. 3

Τέλος ας αναρωτηθούμε  «υπάρχει κάποιο έργο αυτής της περιόδου που να ενσωματώνει την τραγωδία του Μπετόβεν με μουσικούς όρους;» δηλαδή να σχηματίζει ένα ισχυρό «τονικό ποίημα» που να σχετίζεται με την τραγωδία; Η απάντηση είναι η Σονάτα έργο 27 αρ.2. Κι  αν η απάντηση είναι εσφαλμένη (καθώς και η πρόταση που αφορά τις συνειδητές προθέσεις του συνθέτη), τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Μπετόβεν δεν άφησε άλλο έργο εκείνη την οξεία εποχή της αναταραχής, ακόμη κι αν είναι ευρέως αισθητό ότι το «τραγικό χτίσιμο» των καταστάσεών του, χρωμάτισε όλο το υπόλοιπο έργο του.

Για όποιον ενδιαφέρεται υπάρχει μια εξαιρετική και ευχάριστη ανάλυση απ' τον πιανίστα και παιδαγωγό Andras Schiff

Andras Schiff's lecture on Beethoven's Moonlight Sonata

ΠΗΓΕΣ:

Denis Arnold & Nigel Fortune: The Beethoven Companion

Karl Neff: Ιστορία της Μουσικής ( μετ.φ. Ανωγειανάκη)

Browse biography
Wikipedia